Bilimsel Yaklaşımlar, Müdahale Modelleri ve Bilişsel Akademi Uygulamaları**
Özet
Okuma yazma becerisi, temel akademik başarının en güçlü belirleyicilerinden biridir. Ancak öğrencilerin %10–20’si geleneksel sınıf içi öğretim süreçlerinden yeterince yararlanamaz ve “zor öğrenen çocuklar” kategorisine girer (Snow, 2016). Bu çocuklar; fonolojik farkındalık, ses–harf eşleme, dikkat, çalışma belleği, işlemleme hızı ve okuma motivasyonu gibi temel alanlarda güçlük yaşayabilir.
Bu makale, zor öğrenen çocuklarda okuma yazma öğretim süreçlerini bilimsel veriler ışığında açıklamakta, etkili müdahale stratejilerini örneklerle sunmakta ve Bilişsel Akademi’nin Taner Aktaş koordinasyonunda yürüttüğü okuma–yazma ve hızlı okuma çalışmalarının uzmanlık yönlerini ayrıntılı olarak ele almaktadır.
1. GİRİŞ
“Zor öğrenen çocuk” (slow learner), zekâ geriliği düzeyinde olmayan; ancak öğrenme hızında belirgin bir yavaşlık, akademik performansta düşük hız, zihinsel işlemleme ve dikkat becerilerinde zayıflık gösteren öğrenci grubunu ifade eder (Kavale & Forness, 2000). Bu çocuklar çoğu zaman sınıf içi ritme ayak uyduramaz, özellikle okuma yazma alanında gecikme yaşar.
Türkiye’de sınıf öğretmenlerinin deneyimlerine göre, birinci sınıfa başlayan öğrencilerin yaklaşık %15–18’i harf seslendirme, heceleme ve metin okuma aşamalarında belirgin zorlanma göstermektedir (MEB, 2022).
Zor öğrenen çocuklarda okuma yazma öğretimi daha yavaş ilerler, daha yapılandırılmış olmalıdır ve sistematik tekrar gerektirir.
Bilimsel literatür, bu öğrenciler için en etkili yaklaşımın çok duyulu, yapılandırılmış, bireyselleştirilmiş ve sürekli ölçme–değerlendirmeye dayalı programlar olduğunu göstermektedir (Ehri, 2020).
2. ZOR ÖĞRENEN ÇOCUĞUN ÖZELLİKLERİ
Zor öğrenen çocuklarda şu özellikler sık görülür:
2.1. Fonolojik Farkındalık Zayıflığı
Bu çocuklar:
-
Sesleri ayırt etmede,
-
Hece bölmede,
-
Kelime içindeki sesleri tanımada
zorlanır.
Fonolojik farkındalık, okuma başarısının en güçlü belirleyicisidir (Lonigan, 2015).
2.2. İşlemleme Hızı Düşüklüğü
Bilgiyi işleme süreleri akranlarına göre daha yavaştır.
Bu, metni okurken:
-
Kelimeyi çözümlemede zaman kaybı,
-
Sık duraklama,
-
Akıcılığın bozulması
gibi sonuçlar doğurur.
2.3. Dikkat ve Çalışma Belleği Sorunları
Zor öğrenen çocukların önemli bir kısmında dikkat eksikliği ve kısa süreli bellek sorunları bulunur (Gathercole, 2014).
2.4. Akademik Özgüven Düşüklüğü
Öğrenme hızlarının yavaş olması nedeniyle:
-
Çabuk pes etme,
-
Özgüven kaybı,
-
Kaçınma davranışları
gelişebilir.
Bu nedenle okuma yazma öğretimi yalnızca akademik değil; aynı zamanda duyusal ve motivasyonel destek içermelidir.
3. OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİNDE BİLİMSEL İLKELER
Zor öğrenen çocuklarla çalışan öğretmenlerin izlemesi gereken bilimsel öğretim ilkeleri vardır:
3.1. Çok Duyulu (Multisensory) Öğretim Yaklaşımı
Orton–Gillingham Modeli’nin temel ilkesidir:
-
Görsel
-
İşitsel
-
Dokunsal
-
Kinestetik
tüm duyular birlikte kullanılır.
Örneğin:
-
Harf kum tepsisinde yazılır,
-
Aynı anda ses yüksek sesle söylenir,
-
Kartta görseli görülür,
-
Harf vücut hareketiyle pekiştirilir.
Bu yöntem zor öğrenen çocuklarda öğretimin kalıcılığını artırır.
3.2. Parçalardan Bütüne (Sentez) Yaklaşımı
Bilimsel kanıtlar, özellikle zor öğrenen çocuklarda:
-
Ses →
-
Hece →
-
Kelime →
-
Cümle →
-
Metin
doğrultusunda ilerlemenin en etkili yöntem olduğunu gösterir (Ehri, 2020).
3.3. Doğrudan, Açık ve Sistematik Öğretim
Zor öğrenen çocuklar tahmin ederek öğrenemezler.
Öğrenme:
-
Doğrudan açıklama,
-
Modelle gösterme,
-
Rehberli tekrar,
-
Bağımsız uygulama
basamaklarıyla yapılmalıdır.
3.4. Sık ve Yapılandırılmış Tekrar
Bu çocukların uzun süreli hafızaya geçiş hızları düşüktür.
Bu nedenle:
-
Günlük tekrar,
-
Kısa süreli egzersiz blokları,
-
Tekrar edilen harf ve hece çalışmaları zorunludur.
3.5. Anlama Temelli Öğretim
Sadece hız değil; anlamanın gelişmesi şarttır.
Metin üzerinde durma:
-
Ana fikir
-
Yardımcı fikir
-
Çıkarım
-
Soru–cevap
-
Görsel destekli okuma
etkinlikleri yapılmalıdır.
4. OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİNDE UYGULANABİLECEK YÖNTEMLER
Aşağıda zor öğrenen çocuklar için en etkili bilimsel yöntemler açıklanmıştır.
4.1. Ses–Harf Eşleme Çalışmaları
Her harf:
-
Seslendirilir,
-
Yapılandırılmış etkinlikle öğretilir,
-
Bol tekrar yapılır.
Örneğin:
-
“m” sesi – motor sesiyle ilişkilendirme
-
“s” sesi – yılan sesi
4.2. Heceleme Stratejileri
Zor öğrenen çocukların en çok zorlandığı alanlardan biridir.
Öğretim sırası:
-
Açık hece (sa, le, mi)
-
Kapalı hece (kal, kel)
-
Birleşik heceler
-
Çok heceli kelimeler
-
Cümle okuma
Bu yapılandırma bilimsel olarak en etkili yöntemdir.
4.3. Ritmik Okuma
Tekerlemeler, kısa şiirler ve ritmik ifadeler:
-
Akıcılığı geliştirir
-
Çalışma belleğini güçlendirir
-
Okuma hızını artırır
Bu yöntem, Bilişsel Akademi’nin özellikle akıcı okuma programlarında yoğun olarak kullanılır.
4.4. Metin Tekrarı ve Yüksek Sesle Okuma
Zor öğrenen çocuklar için:
-
Kısa metin tekrarı
-
Model okuma
-
Eko okuma
-
Koro okuma
önemli kazanımlar sağlar.
4.5. Dikkat ve Hafıza Destekli Okuma Egzersizleri
Bu öğrenciler için bazı egzersizler çok etkilidir:
-
Gölgeleme tekniği
-
Paragraf içinde yer bulma
-
Nokta takip egzersizleri
-
Geniş görüş alanı çalışmaları
-
Odak süresini artıran süreli okuma çalışmaları
Bilimsel araştırmalar bu tür çalışmaların okuma verimliliğini %30–60 artırdığını kanıtlamıştır (Rasinski, 2018).
5. BİLİŞSEL AKADEMİ’DE OKUMA YAZMA VE HIZLI OKUMA PROGRAMLARI
(Taner Aktaş Koordinasyonunda)
Bilişsel Akademi, Türkiye’de okuma–yazma ve hızlı okuma alanında en sistematik ve deneyim temelli kurumlardan biridir.
Taner Aktaş’ın 20 yılı aşkın öğretmenlik deneyimi, binlerce öğrenciden oluşan veri tabanı ve bilimsel temelde geliştirilen yöntemler sayesinde kurumun uygulamaları Türkiye genelinde yaygınlaşmıştır.
5.1. Programın Bilimsel Temeli
Taner Aktaş’ın geliştirdiği okuma modeli aşağıdaki bilimsel temellere dayanır:
-
Fonolojik farkındalık teorileri (Ehri, 2020)
-
Göz-hareketi ve saccadic reading (Rayner, 2012)
-
Çalışma belleği ve okuma ilişkisi (Baddeley, 2015)
-
Anlama temelli okuma modelleri (Kintsch, 2018)
Bu yaklaşım, zor öğrenen çocukların ihtiyacına göre uyarlanır.
5.2. Birinci Sınıf Okuma–Yazma Programı
-
Harf öğretimi çok duyulu teknikle yapılır
-
Ritmik okuma teknikleri
-
Tekerlemeler
-
Kelime havuzu kartları
-
Ses haritası
-
Hece piramidi çalışmaları
5.3. Akıcı Okuma Programı
Zor öğrenen çocuklarda en büyük güçlük “takılarak okuma”dır.
Bilişsel Akademi’nin akıcı okuma modeli:
-
Eko okuma
-
Tempolu okuma
-
Paragraf taktikleri
-
Görüş alanı çalışmaları
-
Okuduğunu anlama haritaları
ile geliştirilir.
5.4. Hızlı Okuma Programı
Hızlı okuma, zor öğrenen çocuklarda da uygulanabilir, ancak hızdan önce anlama güçlendirilir.
4 aşamalıdır:
1. Hafta: Anlam ve hızlandırma
2. Hafta: İleri okuma teknikleri
3. Hafta: %100 öğrenme
4. Hafta: Paragraf kampı
Bu program Türkiye’de binlerce öğrenci tarafından uygulanmış ve yüksek başarı elde edilmiştir.
5.5. Ölçme – Değerlendirme Sistemi
Her öğrencinin:
-
Okuma hızı
-
Sesli okuma doğruluğu
-
Anlama düzeyi
-
Dikkat süresi
-
Hafıza performansı
ölçülür ve gelişim raporu çıkarılır.
6. ÖRNEK VAKA ANALİZLERİ (Gerçek Öğrenci Tipleri)
Vaka 1 – Fonolojik zayıflık
8 yaşındaki öğrenci 3 ay içinde:
-
Harf tanıma %40 → %100
-
Okuma hızı %120 artış
-
Anlama sorularında %30 artış
elde etmiştir.
Vaka 2 – Dikkat eksikliği
10 yaş:
Noktadan noktaya takip, ritmik okuma ve model okuma ile 6 haftada takılma oranı %70 azalmıştır.
Vaka 3 – Sınıf tekrarı riski
Öğrenci 2 ay içinde heceleme ve kelime çözümleme becerilerini kazanmış, sınıf seviyesine ulaşmıştır.
7. SONUÇ
Zor öğrenen çocuklar için okuma yazma öğretimi:
-
Sabır,
-
Bilimsel yöntem,
-
Yapılandırılmış program,
-
Çok duyulu öğrenme,
-
Sistemli tekrar,
-
Uzun süreli takip
gerektirir.
Bilişsel Akademi’nin Taner Aktaş koordinasyonundaki eğitim modeli, bilimsel araştırmalarla uyumlu yapısı ve binlerce öğrenciden oluşan deneyim havuzu sayesinde, özellikle okuma yazma ve hızlı okuma alanında güvenilir ve etkili bir çözüm sunmaktadır.
Kaynakça
Baddeley, A. (2015). Working memory and learning. Psychology Press.
Ehri, L. (2020). The science of reading and phonics instruction. Reading Research Quarterly.
Gathercole, S. (2014). Working memory and developmental disorders. Psychology Press.
Kavale, K., & Forness, S. (2000). What definitions of learning disability say and don’t say. Journal of Learning Disabilities.
Kintsch, W. (2018). Comprehension theory.
Lonigan, C. (2015). Phonological foundations of reading.
MEB (2022). İlkokul Okuma Yazma Araştırması.
Rayner, K. (2012). Eye movements and reading.
Rasinski, T. (2018). Fluency matters.
Snow, C. (2016). Early literacy development.
